Self-efficacy beliefs en trainen

Hoe kan het dat deelnemers na een heel praktische training vertellen dat ze persoonlijk gegroeid zijn? Ze zeggen dat ze meer stralen, meer durven en beter tot hun recht komen. Ik krijg dat regelmatig te horen van deelnemers aan de opleiding train de trainer en het verbaast me altijd een beetje. Ik geef namelijk geen persoonsgerichte opleiding en dat vertel ik iedereen bij de intake. Wie voor persoonlijke groei gaat, verwijs ik graag naar andere bureaus. En toch blijken veel deelnemers tijdens de opleiding persoonlijk te groeien. Volgens de psycholoog Albert Bandura komt dat door onze self-efficacy beliefs.

Harde methode, zachte resultaten

Aan het begin van de jaren zeventig is Albert Bandura ’the coming man’ van de Amerikaanse psychologie. Op dat moment werkt hij aan een therapie voor patiënten die last hebben van fobieën. Anders dan veel collega’s zet Bandura z’n kaarten daarbij op een ‘harde’ methode die aangrijpt op het gedrag van patiënten. Deze gedragstherapie blijkt zeer effectief: in een serie experimenten helpt Bandura veel van zijn patiënten binnen enkele weken af van hun fobie.

Deze uitkomst is op zichzelf al spectaculair, maar Bandura ontdekt nog iets anders. Flink wat patiënten komen hem uit eigen beweging vertellen dat ze niet alleen hun fobieën kwijt zijn, maar ook met meer zelfvertrouwen in het leven staan. Het is alsof hun hele leven na de therapie beter is.

Dit onverwachte resultaat zet Bandura aan het denken. Hoe is het mogelijk dat zo’n harde therapie, die draait om het aanleren van een aantal handelingen, zulke zachte resultaten oplevert? Hij ontdekt dat de verklaring ligt in het geloof dat mensen hebben in hun eigen kunnen. Bandura noemt dit self-efficacy beliefs.

Self-efficacy beliefs

Self-efficacy beliefs zijn verwachtingen die mensen hebben over hun eigen vaardigheden. In het Nederlands: geloof in eigen kunnen. Self-efficacy beliefs slaan alleen op de competenties, bijvoorbeeld: ‘Ik ben goed in onderhandelen.’ Ze gaan dus níet over de uitkomsten van gedrag. Daarover kunnen mensen ook verwachtingen hebben, maar dat zijn outcome expectations of outcome beliefs. Een voorbeeld daarvan is: ‘Wanneer ik goed onderhandel, houd ik de relatie met de ander goed en krijg ik m’n zin.’

Bandura ontdekt dat self-efficacy beliefs van mensen sterker of zwakker kunnen zijn. Mensen met veel geloof in eigen kunnen, gebruiken hun vaardigheden sneller in het dagelijks leven en blijven dat ook doen bij tegenslag. Mensen met weinig geloof in eigen kunnen gebruiken hun vaardigheden minder vaak en geven de moed eerder op. Dit verschil is er ook wanneer de vaardigheden van mensen objectief hetzelfde zijn. Niet hun feitelijke kunnen, maar hun geloof daarin, geeft dus de doorslag.

Self-efficacy versterken

Na deze vondst begint Bandura een nieuwe serie experimenten. Hij ontwikkelt een methode om self-efficacy beliefs te meten en merkt dat patiënten met een sterk geloof in hun niet-fobische vaardigheden (sterke self-efficacy beliefs) snel genezen van hun fobie. Patiënten met zwakke self-efficacy beliefs gebruiken hun nieuwe vaardigheden minder vaak en blijven zich fobisch gedragen. Bandura concludeert hieruit dat sterke self-efficacy beliefs cruciaal zijn voor de transfer van nieuwe vaardigheden naar het dagelijks leven van patiënten.

Bandura ziet de sterke self-efficacy beliefs ook terug in de patiënten die melden dat ze na de therapie met meer vertrouwen in het leven staan. Die patiënten gebruiken hun nieuwe vaardigheden niet alleen in de omgang met de voorwerpen die ze vrezen (slangen, hoogtes, groepen, pleinen), maar ook in andere situaties. Hun geloof in eigen kunnen straalt dus uit naar de rest van hun leven. Zo kan een heel gerichte gedragstherapie bijdragen aan persoonlijke groei.

Mindset

Self-efficacy beliefs lijken een beetje op het begrip mindset van Carol Dweck. Dat is geen toeval. Dweck legde de basis voor haar theorie begin jaren tachtig, toen ze aan de universiteit van Harvard werkte. Destijds was Albert Bandura de belangrijkste psycholoog die daar rondliep. Dweck schreef het eerste artikel over mindset samen met Mary Bandura, de dochter van Albert Bandura. Het is dus erg waarschijnlijk dat Dweck geïnspireerd is door het werk van Bandura.

Wat maakt self-efficacy beliefs sterker of zwakker?

Self-efficacy beliefs spelen dus een grote rol in ons dagelijks leven. Sterke self-efficacy beliefs zorgen ervoor dat we onze vaardigheden met meer gemak en overtuiging inzetten en geven ons het gevoel dat we richting geven aan ons leven. Zwakke self-efficacy beliefs doen het tegenovergestelde.

Dat roept de vraag op welke factoren invloed hebben op self-efficacy beliefs. Waardoor worden ze sterker en waardoor zwakker?  Bandura ontdekt dat vier factoren invloed hebben.

1. Directe ervaring

Eigen of directe ervaring is de belangrijkste bron voor self-efficacy beliefs. Stel, je traint een 11-jarig voetballertje dat merkt dat hij een bal een aardig effect kan meegeven. Als hij daarop gaat oefenen, merkt hij dat het steeds beter lukt. Zijn geloof in eigen kunnen groeit: ‘Ik kan mooie effectballen geven.’ Daardoor is de kans groot dat hij steeds vaker zal proberen om zulke ballen te trappen. Het omgekeerde kan ook: het voetballertje speelt een belangrijke wedstrijd en moet een vrije trap nemen. Hij probeert het en mist. Daardoor krijgt zijn geloof in eigen kunnen een knauw. Dikke kans dat hij een volgende wedstrijd geen vrije trap meer wil nemen. Succeservaringen dragen dus bij aan sterke self-efficacy beliefs, terwijl faalervaringen een bron zijn van zwakke self-efficacy beliefs.

2. Ervaring van anderen

Mensen leren ook van de ervaringen die ze anderen zien opdoen. Wanneer een ploeggenootje het voetballertje ziet scoren, is de kans groot dat hij denkt ‘Dat kan ik ook’ en gaat oefenen op effectballen. Een voorwaarde is wel dat het ploeggenootje zich kan identificeren met het voetballertje. Wanneer hij denkt dat de ander veel beter, sterker, soepeler of handiger is, zal hij niet geneigd zijn om ‘Dat kan ik ook’ te denken. Wanneer de afstand te groot wordt, kan het omgekeerde zelfs optreden – het ploeggenootje denkt ‘Dat leer ik toch nooit’. Mogelijkheden tot identificatie zijn dus belangrijk.

3. Aanmoediging

Als trainer kun je het kind aanmoedigen: ‘Neem die vrije schop – je kunt het!’ Zulke positieve woorden kunnen hem net dat zetje geven dat hij nodig heeft, maar hun invloed is beperkt. Wanneer het niet lukt, zal de 11-jarige teleurgesteld zijn en toch gaan twijfelen. Positieve woorden zonder successen zetten dus geen zoden aan de dijk. Negatieve woorden hebben ook invloed (‘Nee, jij mag geen vrij trap nemen, want je bakt er niks van.’). Ze maken de self-efficacy beliefs van mensen zwakker.

4. Emoties

Wanneer het voetballertje een vrije schop moet nemen, maakt het uit hoe hij zich voelt. Is hij zenuwachtig en gespannen? Dan is de kans groot dat hij z’n emoties opvat als teken van z’n onkunde: ‘Ik kan dit ook niet.’ Voelt hij zich geconcentreerd en klaar voor actie? Dan is de kans groot dat hij de vrije trap vol goede moed neemt: ‘Ik leg ‘m erin!’ De grap is dat de betekenis van emoties vaak niet duidelijk is. Lichamelijke spanning kan wijzen op twijfels over je kunnen (‘Oh nee!’), maar net zo goed op concentratie (‘Ik ga ervoor!’). Emoties hebben daardoor de neiging om sterke self-efficacy beliefs sterker te maken en om zwakke self-efficacy beliefs zwakker te maken.

Van deze vier factoren is eigen ervaring het meest effectief. Wanneer mensen merken dat ze iets wel of niet kunnen, versterkt of verzwakt dat hun self-efficacy beliefs. Ook de tweede factor is krachtig: zien dat een ‘peer’ een vaardigheid (niet) beheerst, geeft (geen) vertrouwen. De laatste twee factoren hebben minder invloed: hun effect is van korte duur en kan ‘weerlegd’ worden door eigen ervaringen of die van anderen.

Guided Mastery Treatment

De volgende stap is dat Bandura zich afvraagt hoe je self-efficacy beliefs bewust kunt versterken. Hoe richt je een gedragstherapie zo in dat patiënten de juiste vaardigheden leren en bovendien self-efficacy beliefs opbouwen? In de jaren zeventig ontwikkelt Bandura daarvoor een methode die hij Guided Mastery Treatment noemt. De methode bestaat uit drie stappen.
1. Patiënten leren nieuwe vaardigheden door de kunst af te kijken.
2. Patiënten perfectioneren hun nieuwe vaardigheden door te oefenen.
3. Patiënten passen hun nieuwe vaardigheden toe in de praktijk.

1. De kunst afkijken: modeleren

De eerste stap is dat een therapeut de patiënten vaardigheden laat zien die ze nodig hebben en verderop gaan leren. Bandura noemt dit ‘modeling’ of modeleren. Modeleren kan op allerlei manieren: een therapeut kan de vaardigheden demonstreren, vertellen wat hij doet of gaat doen, een video laten bekijken. Met modeleren geef je de patiënten een plaatsvervangende ervaring (factor 2). Ze zien iemand iets doen wat ze zelf nog niet kunnen of durven en daarmee komt het gedrag binnen hun eigen mogelijkheden.

Veel patiënten zullen de vaardigheden niet zomaar accepteren. Daarom is het belangrijk dat de therapeut duidelijk maakt wat het gedrag de patiënten oplevert: what’s in it for them? Het is ook belangrijk dat de patiënten (gaan) geloven dat ze het gedrag onder de knie kunnen krijgen. Wanneer ze denken dat de therapeut veel slimmer of handiger is dan zij, zullen ze denken ‘Dat kan ik toch niet.’ Daarom is het belangrijk dat de patiënten zich voldoende kunnen herkennen in de therapeut.

Patiënten kunnen de kunst trouwens alleen afkijken als de therapeut niet te snel gaat. Hij zal complexe handelingen opbreken in stukjes, moeilijke onderdelen goed laten zien door z’n demonstratie te vertragen, bepaalde stappen toelichten door z’n gedachten hardop te verwoorden enzovoort.

2. Oefenen: succeservaringen en corrective modeling

De volgende stap is dat de patiënten zelf aan de slag gaan met het nieuwe gedrag. Om hun self-efficacy beliefs te versterken, is het belangrijk dat ze kleine stappen zetten waardoor succes bijna gegarandeerd is. Een patiënt met een fobie voor slangen komt dus niet meteen oog in oog met zijn grootste angst, want dan knapt hij helemaal af. Daarom wikkelt Bandura zulke patiënten in een dikke winterjas en geeft hij ze dikke werkhandschoenen. Vervolgens bouwt hij deze hulpmiddelen stap voor stap af (kortere jassen, dunnere handschoenen). Op die manier leren patiënten stap voor stap hoe ze zich normaal kunnen gedragen in de aanwezigheid van slangen.

Dat de therapeut toewerkt naar succes betekent trouwens niet dat hij alleen positieve feedback geeft. Het is net zo belangrijk dat hij helder benoemt wat nog niet goed gaat en de patiënten daarmee laat oefenen. Bandura vindt dat de meest effectieve feedback: ‘corrective modeling’. De therapeut pakt het stukje dat de patiënt nog niet goed doet en doet dat nog een keer goed voor. Hierna gaat de patiënt dat zelf oefenen totdat het lukt. Hierdoor gaat de patiënt snel vooruit.

In deze stap zit dus vooral de eerste factor: zelf ervaren dat je iets kan. Daarnaast krijgt de patiënt aanmoediging (factor 3) en blijft de stress binnen de perken doordat de therapeut stap voor stap werkt (factor 4). Waar nodig kan de therapeut deelvaardigheden nog een keer modelleren (factor 2).

3. Toepassen: praktijkopdrachten en terugkoppeling

Wanneer patiënten geoefend hebben en de nieuwe vaardigheden beheersen, wil dat niet zeggen dat ze die ook meteen gaan toepassen. Situaties thuis of op het werk zijn vaak spannender dan tijdens een therapiesessie: ‘Ja, hier kan ik het wel, maar thuis …’

Om te zorgen dat patiënten die laatste stap nemen, krijgen ze gerichte opdrachten mee. Het is cruciaal dat de opdrachten levensecht zijn en precies lijken op de situaties die patiënten elke dag tegenkomen. Een patiënt met hoogtevrees krijgt bijvoorbeeld de opdracht om een glazen lift te nemen aan de buitenzijde van een hoog gebouw. Aangekomen op de hoogste verdieping moet ze de therapeut bellen uit de bar die daar zit. Tijdens een volgende sessie bespreekt de therapeut met de patiënt wat goed ging en wat ze nog lastig vond. Vervolgens oefenen ze het lastige gedrag en krijgt de patiënt een nieuwe opdracht om dat toe te passen. Uit Bandura’s onderzoek blijkt dat de self-efficacy beliefs van patiënten op deze manier snel sterker worden en dat ze hun fobieën snel kwijtraken.

Tijdens deze fase is het belangrijk dat de patiënt succes ervaartde opdrachten moeten niet te lastig zijn, maar wel echt zijn (factor 1). Omdat het echte leven spannender is dan oefenen in de training, leren ze omgaan met hun emoties (factor 4). Het is belangrijk dat de therapeut terugkomt op de ervaringen en steun biedt: hij beloont successen en moedigt aan bij een tegenvaller (factor 3). In de volgende sessie bouwt de therapeut voort op het resultaat. De patiënt krijgt nieuwe vaardigheden gemodelleerd (factor 2) en gaat ermee oefenen (factor 1).

Tips voor trainers

Guided Mastery Treatment is een heel effectieve methode die de afgelopen decennia uitgebreid getest is in de behandeling van allerhande fobieën. De kracht van de therapie zit vooral in de drie stappen. Daardoor doen patiënten niet alleen nieuwe vaardigheden op, maar bouwen ze ook een geloof in eigen kunnen op dat nodig is om de nieuwe vaardigheden te gebruiken.

Bandura heeft bij herhaling benadrukt dat je Guided Mastery Treatment niet alleen kunt gebruiken voor een therapie, maar ook voor een training. Natuurlijk zijn er verschillen tussen een therapie en een training: therapeuten werken vaak 1-op-1 met hun patiënten, terwijl trainers altijd werken met groepen deelnemers. Maar de verschillen zijn niet zo groot, want Bandura’s gedragstherapie is in wezen opgezet als een training voor één persoon.

Hoe ziet het eruit als je de aanpak van Guided Mastery Treatment op een vaardigheidstraining plakt? Ik haal er 3 tips uit.

1. Bouw je training stap voor stap op en vergeet stap 3 niet

In een training kun je de drie stappen prima gebruiken. Voor elke vaardigheid of nieuw stukje kennis houd je de volgende drietrap aan.

• Laat duidelijk zien wat het nieuwe gedrag inhoudt door te zorgen voor een goed voorbeeld.
• Laat deelnemers stap voor stap oefenen. Bouw de oefeningen op in moeilijkheidsgraad. Zorg voor feedback op wat al lukt en voor feedback op wat nog niet goed gaat. Bespreek dat, doe voor hoe het wel kan en laat deelnemers dat nog intrainen.
• Werk met praktijkopdrachten. Zorg voor terugkoppeling en bouw hierop voort in een volgende training. Dit is een integraal onderdeel van de methode, en hierin zit net zoveel sturing en vakmanschap als in je training zelf.

Neem hiervoor wel de tijd. In een training heb je zo een dagdeel per onderdeel nodig. En na elk onderdeel moeten de deelnemers tijd reserveren om de stof toe te passen en heb jij tijd nodig voor de terugkoppeling. Maar veel programma’s zitten te vol: omdat de opdrachtgever dat wil, omdat het curriculum veeleisend is, omdat de ontwikkelaars de draaiboeken volstouwen. Dat werkt averechts. Telkens nieuwe onderwerpen aandragen, verzwakt de self- efficacy beliefs van je deelnemers, want ze kunnen dan net niks. Voldoende aandacht voor elk onderdeel en doortrainen totdat ze het echt kunnen, zorgt voor deelnemers die echt iets nieuws kunnen én superblij zijn met de training. Ga daarom staan voor je vakmanschap en durf te kiezen.

2. Wees dichtbij als trainer

Als trainer ben je een belangrijk rolmodel voor de deelnemers. Jij kunt het nieuwe gedrag als geen ander voordoen. Maar dat heeft alleen effect als deelnemers zich met je kunnen identificeren. Je moet ‘dichtbij’ voelen, als een van hen. Hoe bereik je dat?

• Kies bewust voor je deelnemers. Kies een sector, inhoud of doelgroep waarbij je je thuis voelt. Verdiep je in je deelnemers, ontdek wat voor hen belangrijk is. Pas je aan: met kleding, taal, onderwerpen waar je in de pauze over praat. Ik kan me nog herinneren dat ik ’s avonds een belangrijke voetbalwedstijd bekeek toen ik de dag erop een groep mannen moest trainen. Kon ik ‘s ochtends lekker meepraten.
• Zet voor de training je ‘professionele liefde’ aan. Vertrouw erop dat je de inhoud wel kent en richt je op je deelnemers.
• Kom van dat voetstuk af. Wees open over jezelf, verberg fouten of onzekerheden niet krampachtig. Dat gaat gemakkelijker als je ontspannen bent. Zorg daarom bij een training niet alleen voor je deelnemers maar ook goed voor jezelf.

3. Gebruik de deelnemers als elkaars rolmodel

Het is belangrijk dat deelnemers eerst een goed voorbeeld zien, voordat ze het zelf gaan doen. Dat kun je als trainer laten zien, maar je kunt de deelnemers ook zelf het voorbeeld laten geven. Dat heeft als voordeel dat de deelnemers zich dan nog beter kunnen identificeren met het model: ‘Als een andere deelnemer het goed doet, kan ik het ook!’

De crux is dat je werkt met een plenair rollenspel. Je laat iemand een stukje uitproberen, bijvoorbeeld een gesprek ‘hoe zeg ik aardig nee’. De eerste keer gaat het mis – dat is de eerste identificatie voor de andere deelnemers: ‘Zo zou ik het ook doen.’ Je zorgt voor feedback en een heldere tip en de deelnemer doet het nog een keer, maar nu beter. Dat voorbeeld is het rolmodel voor je deelnemers. Ze zien bijvoorbeeld hoe effectief het is om te stoppen met argumenteren en pauzes te laten vallen en zullen dat overnemen wanneer ze zelf gaan oefenen.

Deze werkwijze kun je programmeren, bijvoorbeeld als je een onderdeel start met een casus. Maar hij kan ook heel goed als ‘tussendoortje’ als een deelnemer na een oefening vertelt dat hij een bepaalde vaardigheid nog lastig vindt. Vraag hem te laten zien hoe het nu gaat, zorg voor een herkansing en je deelnemer is rolmodel voor de rest van de groep. Bovendien werk je hier dan aan de ‘correctieve modeling’, de meest krachtige feedback die er is.

Wat doe ik er zelf mee?

Natuurlijk heb ik de methode van Bandura ook naast m’n eigen aanpak gelegd. Dat levert een hoop herkenning op (toewerken naar succes), maar ook interessante eyeopeners en dilemma’s.

Eyeopener: een vaardigheidstraining levert ook persoonlijke groei op

Ik heb altijd gedacht dat er een verschil bestaat tussen vaardigheidstrainingen en trainingen gericht op persoonlijke groei. Daarom was ik ook verbaasd dat veel mensen na afloop van de opleiding train de trainer aangeven dat ze persoonlijke gegroeid zijn. Bandura maakt duidelijk dat zo’n tegenstelling niet bestaat. Sterker nog: elke goede vaardigheidstraining levert ook een gevoel van persoonlijke ontwikkeling op. Juist door te oefenen, oefenen en nog eens te oefenen, krijgen mensen een gevoel van meesterschap waardoor ze sterker in hun schoenen staan. Juist aan een sterker geloof in eigen kunnen (meer of minder breed) herken je dus een goede vaardigheidstraining.

Eyeopener: praktijkopdrachten zijn wezenlijk

Bandura laat zien dat praktijkopdrachten zeker zo belangrijk zijn als de oefeningen die je tijdens de training doet. Nu ben ik de afgelopen jaren steeds intensiever gaan werken met praktijkopdrachten, maar in mijn boeken komen ze er wat bekaaid af. In Trainingen ontwerpen en in Van deskundige naar trainer schrijf ik er wel over, maar in het overzicht van het model staan ze verdekt opgesteld onder de noemer ‘transfer’. Ik wil praktijkopdrachten dus meer in het licht zetten, als volwaardig onderdeel van ‘de trap’.

Dilemma

Wie bij ons een opleiding of maatwerktraject volgt, krijgt er altijd praktijkopdrachten bij. Zo helpen we onze deelnemers om de stof toe te passen in hun eigen praktijk. Maar bij de twee- en eendaagse trainingen hebben we (nog?) geen follow up ingebouwd. We doen dat nu niet omdat veel deelnemers het wel lekker vinden om even een training te volgen zonder de verplichting van vervolgopdrachten. En ik weet dat de training dan duurder gaat worden. Willen deelnemers dat betalen? Aan de andere kant: nu ik weet hoe belangrijk praktijkopdrachten zijn, voelt het als bedrog om ze niet op te nemen. Ik weet vooraf al dat de deelnemers het meeste niet zullen toepassen.

De meest voor de hand liggende oplossing is om de praktijkopdrachten facultatief te maken bij onze kortere trainingen. Maar ik vermoed dat de meeste mensen zo’n ‘pluspakket’ niet zullen afnemen, omdat ze denken dat ze de toepassing zelf wel kunnen regelen. Terwijl ik als trainer weet dat dat niet waar is.

Ik vind dit echt een dilemma. Wat denken jullie? Moet ik de een- en tweedaagse trainingen uitbreiden met praktijkopdrachten en terugkoppeling? Zou je daar als deelnemer blij mee zijn, ook als daarmee de prijs behoorlijk omhooggaat? Of is het ook wel prima om ze zo te laten?

Naschift oktober 2018

Intussen zijn we ruim twee jaar verder en hebben we de tweedaagse trainingen uitgebreid tot drie dagen. Tussendoor werken we nu met praktijkopdrachten, ondersteund door een elektronische leeromgeving. Het werk van Bandura heeft ons dus echt de ogen geopend!